غیاث الدین بایسنقر (تولد ۸۰۲ ه‍. ق/۱۳۹۹م، درگذشت ۸۳۷ ه‍. ق/۱۴۳۳م) از شاهزادگان تیموری، پسر شاهرخ و نوه امیر تیمور گورکانی بود.^[۱] او شاهزاده و امیری هنرمند و هنرپرور بود و از سیاست‌مداران، حامیان بزرگ هنر، معماری و فرهنگ و از خوشنویسان طراز اول عهد خود به‌شمار می‌رود.^[۲]

نام کامل او «میرزا غیاث الدین بن شاهرخ بن امیر تیمور» است و به نام‌های بایسنقر میرزا و سلطان بایسنقر بهادر خان نیز شهرت دارد. از آنجایی که چندین نفر از شاهزادگان و امیران تیموری در ایران و گورکانیان هند دارای نام «بایسنقر» یا «بایسنقر میرزا» بوده‌اند،^[۱] نباید با آنان اشتباه گرفته شود.

در متون تاریخی و ادبی واژه بایسنقر به دو گونه بایسنقر و بایسنغر آمده‌است. بایسنقر کلمه‌ای ترکی (مرکب از بای + سنقر) و سنقور، مرغی شکاری است از جنس چرغ که شنقار نیز گویند. بایسنقر به‌طور عام، نام عده‌ای از شاهزادگان تیموری و غیر تیموری بوده و ظاهراً صحیح آن «بای سنقور» است که «بایسنقر» نوشته می‌شود.^[۱] جایگاه او در زندگی و پس از مرگ چنان بود که ـ با آنکه به مرتبه ولیعهدی نرسیده بود ـ تاریخ نویسان از وی با عنوان‌ها و لقب‌هایی چون پادشاه، سلطان و ولیعهد یاد کرده‌اند و او را به سبب داشتن منش‌های پسندیده به شیوه‌هایی گزافه‌آمیز ستوده‌اند.

بایسنقر میرزا به زبان فارسی، عربی و ترکی مشرقی، که زبان مادریش بود، کاملاً تسلط داشت. او معرف برجسته فرهنگ اسلامی از نسلی ترک و ایرانی بود که به اهمیت و ارزش او تنها در دهه‌های اخیر و در تحقیقات جدید توجه شده‌است. در متون قدیم و جدید بایسنقر در سایهٔ شخصیت برادرش الغ بیگ قرار گرفته‌است. هر چند اهمیت بایسنقر در تاریخ هنر قطعی است، لیکن خدماتش در زمینه ادبیات فارسی و تاریخ‌نگاری چندان معرفی نشده‌است. او قطعاً یکی از نمایندگان و شاید مهمترین نماینده‌آمیزش فرهنگ ترکی و فارسی در آسیای مرکزی و آسیای غربی (یعنی ایران و ترکیه) در عهد تیموریان به‌شمار می‌رود.^[۳]

از بایسنقر به عنوان اولین کسی که به دو وجه ملی و دینی، هم‌زمان توجه کرده نام برده می‌شود. در بررسی برنامه‌ریزی مکتب هرات که بیش از همه به همت او و پدرش شاهرخ شکل گرفت، دیده می‌شود که این مکتب همان‌طور که برای هویت بخشی به هنر اسلامی قدم پیش گذاشت، برای شکل‌گیری شاهنامه بایسنقری نیز اقدام کرد. برای شروع این پروژه عظیم کاغذ سازان سمرقندی دعوت شدند تا کاغذ سمرقندیرا تولید کنند.^[۴]

بهادرشاه دوم
فهرست پادشاهان گورکانی هند شورش‌های ۱۸۵۷ در هند Badshah شاه (عنوان)
19th فهرست پادشاهان گورکانی هند
سلطنت	۲۸ سپتامبر ۱۸۳۷ – ۲۱ سپتامبر ۱۸۵۷
تاج‌گذاری	۲۹ سپتامبر ۱۸۳۷ در لال قلعه
پیشین	اکبر دوم
جانشین	Empire abolished (ملکه ویکتوریا به عنوان امپراتور هند)
زادروز	۲۴ اکتبر ۱۷۷۵ Shahjahanabad, امپراتوری گورکانی هند (اکنون دهلی قدیم، دهلی، هند)
درگذشت	۷ نوامبر ۱۸۶۲ (۸۷ سال) یانگون، حکومت بریتانیا در برمه (present-day یانگون، میانمار)
آرامگاه	۷ نوامبر ۱۸۶۲ یانگون، میانمار
همسران	Ashraf Mahal, Akhtar Mahal, زینت محل، تاج محل
فرزند(ها)	Mirza Dara Bakht, Mirza Mughal, Mirza Fath-ul-Mulk Bahadur, Mirza Khizr Sultan, Mirza Jawan Bakht, Mirza Shah Abbas, بیش از ۱۶
نام کامل Abu Zafar Siraj-ud-din Muhammad Bahadur Shah[۱]
خاندان	دودمان تیمور
پدر	اکبر دوم
مادر	Lela Banu Begum
دین و مذهب	اسلام

بَهادُرشاه دوم (به اردو: بہادر شاہ دوم) معروف به «بَهادُرشاه پیروز» و با نام کامل «ابوالمظفر سراج‌الدین محمد بهادرشاه ظفر» آخرین امپراتور مغول از دودمان گورکانی در هندوستان بود. وی فرزند اکبرشاه دوم بود. از وی به عنوان آخرین پادشاه مسلمان هندوستان و از پویندگان جنبش استقلال هند از سوی امپراتوری بریتانیا یاد می‌شود.

بهادرشاه بسیار به ادبیات و خطاطی علاقه داشت و به زبان اردو و زبان فارسی شعرهایی به «شکل غزل» می‌سرایید.^[۲] پس از وقایع منجر به شورش‌های سال ۱۸۵۷ میلادی در هند که به شکل شدید و خشونت باری توسط قوای حکومت بریتانیا مستقر در هندوستان سرکوب گردید، بریتانیا وی و باقی‌مانده خانواده‌اش را دستگیر، محاکمه و نهایتاً از دهلی به یانگون در برمه که تحت قیومیت امپراتوری بریتانیا بود، تبعید کرد.

نگارخانه[ویرایش]

• 

  شعری فارسی به دست خط بهادر شاه دوم

 
• 

  مینیاتوری از بهادر دوم در حال قلیان کشیدن

 
• 

  نشان رسمی بهادرشاه دوم

پانویس[ویرایش]

آقاسید مرتضی برغانی (زادهٔ 1238 ش ^[۱]- درگذشت ۱۳۰۸ ش^[۲]) از اساتید بنام خوشنویسی در خط نستعلیق در اواخر دوره قاجار و از شاگردان ممتاز میرزا محمد رضا کلهر بود.

مرتضی برغانی از نظر اشاعه هنر خوشنویسی و شیوه نستعلیق‌نویسی کلهر، مهمترین شاگرد میرزای کلهر محسوب می‌شود؛ چرا که او این شیوه را به دو فرزند خود حسین و حسن میرخانی تعلیم داد. این دو استاد که با یک واسطه شاگردان مرحوم کلهر به‌شمار می‌روند از بنیانگذاران انجمن خوشنویسان ایران بودند و در آموزش خوشنویسان معاصر کوشش بسیار کردند و موفقیت چشمگیری بدست آوردند.

او مدتی در هندوستان بسر برد و آثاری را برای چاپ سنگی نوشت که در آخر آنها «مرتضی الحسینی البرقانی» رقم شده است.^[۳]

در واقع سید مرتضی برغانی تنها یا دست‌کم مهمترین حلقه اتصال خوشنویسان معاصر به سلسله خوشنویسان دوره قاجار است.

پانویس

میرزا علی‌رضا اصفهانی فرزند محمدعلی، متخلص به پرتو و مشهور به میرزا آقاجان (یا آقاجان)، شاعر و خوشنویس (به ویژه نسخ‌نویس) سدهٔ سیزدهم هجری قمری (سدهٔ نوزدهم ترسایی) است. او در مراکز ادبی دوره قاجار، جایگاه بلندی داشت و در منابع مختلف، شعر، خط و نیک‌خوییش را ستوده‌اند.^[۱][۲]
از آنجا که پرتو اصفهانی در لنجان اصفهان زاده شده بود و پدرش هم «آقامحمدعلی لنجانی اصفهانی» نام داشت، در برخی منابع، از او با نام پرتو لنجانی نیز نام می‌برند. زادروز او به درستی روشن نیست، ولی چون با بررسی منابع و گفته‌های به‌جامانده، می‌توان بدین نتیجه رسید که او پس از نود سال عمر، در ۱۳۰۳ (قمری) در اصفهان درگذشته‌است،^[۳] باید در حدود ۱۲۱۳ (قمری) به دنیا آمده باشد.^[۱][۲]

زندگی و فعالیت‌ها[ویرایش]

پرتو تحصیلات مقدماتی را در شهر اصفهان به پایان رساند؛ او تحصیل علم و خوشنویسی (به ویژه خط نسخ) را پی گرفت تا بدانجاکه در خوشنویسی استاد و در اصفهان نامور گشت.^[۱][۲] پرتو به ویژه استاد خط نسخ و ثلث و رقاع بود، البته خط نستعلیق را نیز نیکو می‌نوشت. او خوشنویسی را نزد چیره‌دستانی چون آقازین‌العابدین اصفهانی ملقب به اشرف‌الکتّاب _ یکی از استادان بزرگ ایرانی خط نسخ _ آموخت، گرچه شیوهٔ پرتو با او فرق می‌کرد و ترکیبی از سبک اشرف‌الکتاب و آقاغلامعلی اصفهانی _ که او هم از استادان برجستهٔ خط نسخ می‌باشد _ بود. البته پرتو نیز به نوبهٔ خود، شاگردان فراوانی را پرورد، کسانی چون میرزا غلامعلی ثانی، سیدعلی‌اکبر زواره‌ای، ملا محمدتقی، ملا باقر و ...^[۱]

پرتو در مدرسه نوریّهٔ اصفهان حجره داشت و چندی در آنجا ساکن بود و کتابت می‌کرد. شاگردانش هفته‌ای دو روز به آنجا می‌آمدند؛ حجره‌اش اغلب، محل گردهمایی شاعران و هنرمندان اصفهان بود. پرتو همنشین تنی چند از صاحب‌قلم‌های نامی دوره قاجار، مانند رضاقلی‌خان هدایت و عبدالمحمدخان ایرانی اصفهانی، مدیر روزنامه چهره‌نما در مصر بود.^[۱]

پرتو در اواخر زندگی، به عنوان یکی از خوشنویسان مخصوص شاه در دربار ناصرالدین شاه قاجار در تهران در کمال احترام و بزرگداشت می‌زیست.^[۱][۲] او قرآن، کتاب دعا و دیگر کتاب‌ها را برای شاه و دیگر بزرگان به خط خوش می‌نوشت و به انجام این کار بنام بود.^[۱]

آثار[ویرایش]

شعر[ویرایش]

پرتو در قالب‌های گوناگونی شعر می‌سرود: غزل، قطعه، قصیده، رباعی، مثنوی و مسمط؛ این گوناگونی به خوبی در دیوان اشعار او ملاحظه‌پذیر است. دیوان اشعار پرتو را میرزا حسین‌خان انصاری، متخلص به ثمر، گردآورد؛ البته در ته آن هم شعرهای خود را افزود. سرانجام، کل این مجموعه در ۱۳۰۵ (قمری)، با دیباچه‌ای به قلم محمدحسین فروغی ذکاءالملک در تهران، به صورت یک جلد کتاب، چاپ سنگی شد که هم‌اکنون نیز نسخه‌هایی، هرچند اندک، از آن در دست است.^[۱][۴] درون‌مایهٔ بسیاری از شعرهای پرتو، ستایش پیغمبر اسلام، علی، حسین بن علی و زینب دختر علی، و همچنین مرثیه (بیشتر در رثای حسین بن علی و پیرامون واقعه کربلا)، پند و اندرز، گلایه از روزگار، عشق و عرفان است. او در سرودن ماده تاریخ نیز چیره‌دست بود که برخیشان با یادکرد مناسبتشان در کتاب موادالتواریخ (نوشتهٔ حسین نخجوانی) نقل شده‌است. نظر به همسانی بسیار برخی از شعرهای او به چندی از آثار بزرگان ادب پارسی، چون سعدی و حافظ، چنین برمی آید که او _ دست کم گاه _ شعرهایش را به تقلید از ایشان می‌سروده‌است.^[۱]

خوشنویسی و تذهیب

پیرمحمد ثانی از خوشنویسان صاحب‌نام سدهٔ دهم هجری در خط ثلث و نسخ است. مولف کتاب گلستان هنر پیرمحمد ثانی را از جمله خوشنویسان خط ثلث می‌داند و اکثر کتیبه‌های مساجد و مدارس شیراز در ۹۲۰ ه‍.ق را از آثار او می‌داند. در قرآنی مربوط به ۹۳۰ ه‍.ق نام خود را «پیرمحمد ثانی» رقم زده است.^[۱]

در کتاب «آثار و احوال خوشنویسان» از سه خوشنویس با نام «پیرمحمد» یاد شده است.^[۱]

پانویس[ویرایش]

منابع[ویرایش]

• وب‌گاه آفتاب پیر محمد ثانی
• منشی قمی، قاضی احمد. گلستان هنر. تصحیح احمد سهیلی خوانساری ۱۳۵۰ . انتشارات منوچهری. ۱۳۸۳

جستارهای وابسته